De waarde van het maken:
over klei, kringloop en kapitalisme

In een drietal - maker, filmmaker en denker - namen Madelief Lammers, Tessa van Vuren en Emma Hoefnagels de ideeën van Walter Benjamin onder de loep. Met installatie van 743 met de hand gekleide oortjes, een korte animatie en een essay, bieden ze een verrassende kijk op zijn gedachtegoed. Wat kunnen klei en keramiek ons leren over de aura van een kunstwerk, massaproductie en de consumptiemaatschappij?

De waarde van het maken: over klei, kringloop en kapitalisme

Een essay van Emma Hoefnagels

Een kunstenaar, filmmaker en wetenschapper kruisen elkaars paden rond het vraagstuk van waarde. Madelief werkt met klei, Tessa animeert en ik, Emma, doe sociaal wetenschappelijk onderzoek. Op onze eigen manier worden we geconfronteerd met de invloed van het maakproces op hoe wij en anderen objecten waarderen. Samen verkennen we de relatie tussen ambacht, aura en kapitalisme. Dit essay is een reflectie op die reis; een zoektocht naar betekenis in een wereld waarin we steeds meer vervreemden van de dingen die we dagelijks gebruiken.

—

Op een dinsdagmiddag in januari loop ik door een winkelcentrum in Overvecht om mijn lege koelkast te vullen. Dwalend door de gangpaden word ik overgenomen door een vlaag van misselijkheid. Ik leer veel over van alles dat er mis is in de wereld en ik merk dat ik daar de laatste tijd door opgezogen word. Elk gesprek dat ik voer heeft uiteindelijk wel weer een negatieve wending die kant op en ik word er moe van. Nu ben ik op het punt gekomen dat ik niet eens meer normaal boodschappen kan doen zonder te denken aan hoe vreemd het is wat hier binnen handbereik allemaal te halen is voor een prikkie, terwijl het over de hele wereld is geproduceerd. Hoezo kan ik hier in de Lidl kopjes kopen die van kleur wisselen, voor €2,99? Hoe kan die shit zoooo goedkoop zijn, terwijl het door zo veel verschillende handen aangeraakt is?

Die vraag, waaraan dingen hun waarde ontlenen, stelde econoom Adam Smith al in 1776. In die periode domineerde het mercantilisme in Europa, een economische theorie die stelde dat voor de welvaart van een land belangrijk was dat er meer geëxporteerd werd dan er geïmporteerd werd. Daar was Smith het echter niet mee eens. Volgens hem ging welvaart niet om de hoeveelheden goud die een land bezat, maar om de capaciteit van een land om goederen en diensten te produceren die de bevolking nodig had. Smiths ideeën hebben de basis gelegd voor het moderne kapitalisme, waarin de nadruk ligt op productie en marktwerking. Door de drang naar winstmaximalisatie en hevige concurrentie worden producten in onze winkels tegen zeer lage prijzen verkocht. Dat maakt ze toegankelijker voor een groot publiek, maar wel ten koste van de mensen die werken onder slechte omstandigheden en de zwaarste gevolgen van klimaatverandering moeten dragen. Het is de massaliteit van de productie waardoor de waarde omlaag gaat; des te meer en makkelijker er geproduceerd wordt, des te lager de prijs.

—

Kopen, kopen, kopen, gebruiken, weggooien, enzovoort.

Maken, mooi maken, met de hand, veel tijd en energie en liefde, om te koesteren.

—

Madelief pakt een blokje klei, slaat het plat op tafel, eerst verkeerd om, dan weer plat. Ze begint opnieuw. Het is de menselijke imperfectie die niet na te bootsen is door machines. Madelief maakt ongeveer twintig oortjes per uur, drie minuten per oor dus. Het voelt wel mechanisch, het gaat snel. De oortjes vormen zichzelf, de klei reageert als een interactie tussen de klei en de kleier. Het kleien is lekker omdat het de ruimte geeft om na te denken over dingen, een meditatief proces.

Tessa tekent, vanaf kleins af aan graag met de hand. Elk potloodstreepje is authentiek, en de oneffenheden dragen bij aan de menselijkheid. Hieraan wil ze vasthouden, maar het digitale is nuttig.

Madelief ervaart het als een heel specifiek gevoel, zoveel van hetzelfde maken. Er zit iets van spanning in het niet kunnen stoppen, altijd nog meer kunnen maken, altijd door kunnen. De drang om door te gaan is haast verslavend. Terwijl ze aan het kleien is, realiseert ze zich dat je geen machines nodig hebt om massa's te produceren. Is dit ook een vorm van massaproductie?

Massaproductie wordt gedefinieerd als het maken van standaard producten in grote aantallen, vaak met gebruik van geautomatiseerde technologie. Hoewel het allemaal oortjes zijn, is er geen een hetzelfde, in tegenstelling tot de kleur wisselende kopjes die ik voor €2,99 bij de Lidl vond.

In de jaren dat Tessa aan het animeren is heeft ze haar potlood omgeruild voor trackpad. Het verkiezen van digitaal boven analoog voelt soms aan als valsspelen. Digitaal werken geeft mogelijkheden tot massale herhaling van dezelfde lijnen en het gemak waarmee complexe texturen en tijdrovende technieken gereproduceerd kunnen worden met 1 simpele plug-in. De mogelijkheden die het digitaal animeren biedt sluiten aan bij het kapitalistische ideaal van het maximaliseren van productie met minimale kosten. Analoog werk is persoonlijk, authentiek, vergt ambacht, en is tijdrovend. Voor Tessa zijn het de foutjes die een analoge illustratie menselijk maken. Het zit ‘m in de tastbaarheid van het papier, in plaats van werken in een computer. Digitale technologieën bieden precisie, efficiëntie en mogelijkheden die moeilijk te bereiken zijn met analoge technieken. In een wereld waarin tijd geld is, lijkt de overstap naar digitaal werken haast noodzakelijk. Tessa streeft naar een combinatie tussen de twee, waarbij het digitale kan dienen als hulpmiddel in plaats van vervanging. Het is een zoektocht naar een balans waarbij de voordelen van het digitale omarmd kunnen worden zonder het karakter te verliezen.

—

Maken, meer maken, sneller maken, nog een keer maken.

—

In de snelheid en de herhaling verliezen we een stukje echtheid. Walter Benjamin noemt het de aura. Hij beschrijft dat met de reproductie van een kunstwerk, het unieke bestaan in tijd en ruimte verloren gaat, en daarmee ook de aura van het werk.

Het is alsof een deel van de creatieve ziel wordt opgegeven voor snelheid en gemak. Wat blijft er aan aura nog over van een object dat in gigantische hoeveelheden geproduceerd wordt? Wat is een product nog waard als het zo makkelijk weer vervangen kan worden? De manier waarop een product wordt gemaakt, beïnvloedt hoe we ermee omgaan. Van de gebruikte materialen tot de ambacht; wij alle drie ervaren dat zorgvuldige productie ervoor zorgt dat we dingen meer waarderen. Misselijkheid bij elke boodschap zal de wereld niet beter maken, maar het is wel belangrijk om na te denken over hoe, wat, en waarom.

—

Gruis van droge ongebakken klei, scherven daarvan, oortjes daarvan, gebakken oortjes, geglazuurde oortjes, scherven daarvan, gruis daarvan. Het gaat weer over in het gruis van de ongebakken klei. Het lijkt haast een circulair proces maar dat is het niet. Zodra de klei in een oven gestookt wordt, verandert de scheikundige samenstelling van het materiaal. Hierdoor kan je het niet meer oplossen, hergebruiken of terugdraaien. De vormbaarheid van de klei wordt ingeruild voor iets permanents. Het is een onomkeerbaar proces, een onmogelijke cirkel. De klei kan niet meer terug de aarde in.

Waar klei na het bakken zijn vervormbaarheid verliest, kunnen potjes en pannetjes bij hergebruik nog wel een nieuwe waarde krijgen. De klei kan transformeren in een gebruiksvoorwerp, dat meerdere levens kan leven. Dit biedt de mogelijkheid om de schijncirkel te vergroten, naar een waarin de geschiedenis van een voorwerp niet eindigt, maar simpelweg verandert van eigenaar.

In plaats van nieuwe dingen kopen, zoek ik liever naar objecten die al een eerder leven geleid hebben. Als ik iets nodig heb ga ik het eerst proberen bij een kringloopwinkel op de Amsterdamsestraatweg die meer op een rommelschuur lijkt. Ik loop er weer naar binnen en vraag aan de kringloop meneer of hij een snoeischaar heeft. “Ja hoor!” zegt hij, en hij loopt naar een kast toe waar hij een semi-verroeste snoeischaar uithaalt. “Hoeveel wil je betalen?” vraagt hij. “Uhh…. wat wil je ervoor?” Na een korte onderhandeling ga ik drie euro lichter de deur uit, met een snoeischaar in mijn hand, een dadel in mijn mond en een glimlach op mijn gezicht. “Tot de volgende!” roept hij me na.

¹^{Jacob Viner. "Power versus Plenty as Objectives of Foreign Policy in the Seventeenth and Eighteenth Centuries." World Politics 1, no. 1 (1948): 1-29.}
² ^{Adam Smith. An Inquiry into the Nature and Causes of the Wealth of Nations. Edited by S. M. Soares. Metalibri Digital Library, May 29, 2007.}
^{3

Mark Blaug. Economic Theory in Retrospect. Cambridge: Cambridge University Press, 1997.

4

Caroline Banton. "Mass Production: Examples, Advantages, and Disadvantages." Investopedia, 2024.} ^{5

Walter Benjamin. The Work of Art in the Age of Mechanical Reproduction. 1935.}

Bibliografie

Banton, Caroline. "Mass Production: Examples, Advantages, and Disadvantages." Investopedia, 2024.

Benjamin, Walter. The Work of Art in the Age of Mechanical Reproduction. 1935.

Blaug, Mark. Economic Theory in Retrospect. Cambridge: Cambridge University Press, 1997.

Smith, Adam. An Inquiry into the Nature and Causes of the Wealth of Nations. Edited by S. M. Soares. Metalibri Digital Library, May 29, 2007.

Viner, Jacob. "Power versus Plenty as Objectives of Foreign Policy in the Seventeenth and Eighteenth Centuries." World Politics 1, no. 1 (1948): 1-29.